Nhiều chuyên gia cho rằng Quỹ bình ổn giá xăng dầu không giúp bình ổn giá, do đó, nên bỏ để điều hành bằng công cụ thuế, phí và dự trữ.

Từ 4/1 đến nay, giá xăng có 8 lần tăng, 6 lần giảm. Còn dầu diesel có 8 lần tăng, 6 giảm. Hiện mỗi lít RON 95-III đắt hơn 2.890 đồng, còn dầu thêm 1.620 đồng so với đầu năm. Tương ứng, giá xăng tăng 13%, dầu tăng 8% trong giai đoạn này.

Dù vậy, từ kỳ điều hành ngày 23/10 năm ngoái đến nay, nhà chức trách liên tục không chi sử dụng quỹ bình ổn. Hiện số dư trên quỹ này hơn 6.655 tỷ đồng tính đến cuối 2023, tăng hơn 2.000 tỷ đồng so với năm trước, theo Bộ Tài chính.

Nhân viên điều chỉnh giá tại cây xăng trên đường Trường Chinh, quận Tân Bình, TP HCM ngày 11/5/2022. Ảnh: Quỳnh Trần

"Quỹ là bình ổn thị trường, song để tồn gần 7.000 tỷ đồng, không được đưa ra sử dụng thì cần đặt câu hỏi về quản lý, vận hành", chuyên gia thương mại Vũ Vinh Phú nói, thêm rằng giá xăng giảm sẽ hỗ trợ rất lớn cho nền kinh tế bởi quý đầu năm là thời điểm cần thiết để kích thích sức mua. Theo báo cáo của Bộ Kế hoạch & Đầu tư, tốc độ tăng cầu tiêu dùng trong nước quý I thấp hơn cùng kỳ năm 2023 và các năm trước dịch 2011-2019.

Quỹ bình ổn giá đang được trích lập và sử dụng theo hướng dẫn tại Thông tư 103/2021. Theo đó, quỹ này chỉ được sử dụng khi chênh lệch giữa giá cơ sở kỳ công bố với giá cơ sở kỳ trước liền kề kỳ điều hành tăng từ 7% trở lên. Khi giá giảm hơn 5%, quỹ được trích thêm, ngoài 300 đồng một lít như quy định.

Đối chiếu các kỳ gần đây, chênh lệch giữa giá cơ sở kỳ công bố liền kề nhau đều dưới 7%. Do đó, việc cơ quan điều hành không sử dụng Quỹ bình ổn giá là đúng quy định.

Vấn đề là, theo giới chuyên môn, nguyên tắc này không đảm bảo mục tiêu bình ổn, thiếu căn cứ quy định khi nào trích, xả quỹ. Họ cho rằng cơ quan quản lý cần có phương án điều hành linh hoạt, phù hợp thực tế hơn.

Bất cập này cũng được Bộ Công Thương thừa nhận, dự kiến sửa đổi khi xây dựng nghị định mới về kinh doanh xăng dầu. Tại dự thảo nghị định đang lấy ý kiến, Bộ này đề xuất quy định cụ thể trường hợp trích lập, chi sử dụng quỹ. Cụ thể, họ đưa ra trường hợp giá xăng dầu thế giới tăng ở mức nhất định, chẳng hạn trên 120 USD một thùng và duy trì 15 ngày liên tục, Bộ Công Thương - Tài chính sẽ báo cáo Chính phủ quyết định trích lập, chi sử dụng quỹ.

Theo Bộ Công Thương, cơ chế mới giúp việc trích lập, chi sử dụng quỹ bình ổn giá xăng dầu thường xuyên, liên tục, phù hợp với quy định tại Luật Giá.

Tuy nhiên, chuyên gia Nguyễn Minh Đức, Phòng Thương mại & Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cho rằng đề xuất trên "thiếu khả thi, không có nhiều ýnghĩa". "Như vậy, để hạ giá xăng 1.000 đồng mỗi lít cũng cần Chính phủ quyết?", ông Đức đặt câu hỏi, cho rằng cơ chế này sẽ thêm bước, thủ tụckhi điều hành giá xăng dầu.

Chuyên gia này phân tích, Quỹ bình ổn được đưa ra với triết lý "lấy đỉnh bù đáy", để làm "mượt" diễn biến giá. Tức, khi giá tăng lên đỉnh sẽ sử dụng quỹ để kìm xuống, và khi giá giảm xuống mức đáy sẽ trích quỹ để dự phòng. Nhưng giá xăng dầu thế giới có điểm là biến động liên tục, do đó, nhà điều hành sẽ khó dự báo được đỉnh - đáy để quyết định nạp hay xả quỹ.

"Giả sử giá vượt 120 USD xả quỹ, dưới 50 USD cho nạp quỹ. Nhưng họ sẽ không biết được mức giá đó duy trì trong bao lâu", ông Đức nói, thêm rằng nếu giá cao hơn ngưỡng quy định trong thời gian dài dẫn đến âm quỹ, nhà điều hành cuối cùng vẫn phải cho giá tăng lên theo thế giới.

Đồng quan điểm, ông Bùi Ngọc Bảo, Chủ tịch Hiệp hội Xăng dầu Việt Nam (VINPA) còn chỉ ra rằng, Quỹ bình ổn giá xăng dầu chỉ có tác dụng trong thời điểm 2012-2016, khi giá xăng dầu tương đối ổn định, tăng giảm với tần suất khiêm tốn 100-200 đồng mỗi lần, và đồng đều giữa các mặt hàng.

Sau đó, đặc biệt từ năm 2021-2022, quỹ có nhiều bất cập do biên độ tăng giảm cao, trong khi mức bù hay trích quá thấp nên không phát huy tác dụng. Hơn nữa, các mặt hàng biến động trái chiều, dẫn đến bất bình đẳng. "Ví dụ xăng tăng phải lấy quỹ bình ổn bù vào nhưng dầu diesel giảm giá phải trích quỹ. Như vậy, người dùng dầu diesel phải bù cho người dùng xăng", ông nói. Chưa kể, nhiều doanh nghiệp âm quỹ do bán các mặt hàng phải bù quỹ nhiều hơn.

Do vậy, các chuyên gia này giữ quan điểm cho rằng Quỹ bình ổn giá xăng dầu đã hoàn thành "sứ mệnh" và đã đến lúc bỏ quỹ này. Thay vào đó, cơ quan quản lý nên sử dụng kết hợp công cụ thuế, phí và dự trữ xăng dầu để điều hành.

Với dự trữ xăng dầu, chuyên gia Nguyễn Minh Đức cho rằng có thể dưới dạng dự trữ quốc gia hoặc qua lưu thông của doanh nghiệp đầu mối. "Khi giá thế giới cao, Nhà nước bán ra, hoặc cho phép doanh nghiệp giảm dự trữ xuống một ngưỡng nhất định, sẽ giúp tăng cung trên thị trường, hạ nhiệt giá cả", ông nói.

Tương tự, với công cụ thuế, bao gồm thuế bảo vệ môi trường, tiêu thụ đặc biệt, khi giá cao, Nhà nước giảm các mức thuế này xuống cũng giúp giảm giá, ổn định thị trường.

Chưa kể, Quỹ bình ổn được lập tại doanh nghiệp khi Bộ Công Thương cấp giấy phép kinh doanh cho doanh nghiệp đầu mối. Tuy nhiên, việc này dẫn tới nguy cơ doanh nghiệp chiếm dụng quỹ. Một số đơn vị như Tập đoàn Thiên Minh Đức, Xuyên Việt Oil, Hải Hà Petro đang bị điều tra về các sai phạm trong sử dụng quỹ này. Cùng đó, quỹ có nguy cơ thất thoát cả nghìn tỷ đồng do các thương nhân không nộp lại tiền dư quỹ dù cơ quan quản lý nhiều lần đòi nợ.

TS Nguyễn Quốc Việt, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh tế & chính sách, nói bỏ quỹ sẽ giảm tối đa cơ hội hình thành lợi ích nhóm.

Nếu duy trì quỹ, giới chuyên môn cho rằng cần có quy định để quản chặt, tăng trách nhiệm của các bên liên quan để tránh nguy cơ chiếm dụng quỹ.

Luật sư Trương Thanh Đức, Trưởng ban Tư vấn & phản biện chính sách, Hội Các nhà quản trị Doanh nghiệp Việt Nam, đề xuất quy định một cơ quan trung gian quản lý quỹ.

Một chuyên gia khác cho rằng đề xuất thay đổi cách quản lý theo hướng kiểm tra, giám sát quỹ sau mỗi kỳ điều chỉnh giá. Cùng đó, Nhà nước cần quy định trách nhiệm khi xảy ra sai phạm về cơ quan quản lý.